III. POWSTANIE, EMIGRACJA, WIĘZIENIE, ZESŁANIE

1861 – pod koniec tego roku Andriolli znalazł się w Wilnie. Włączył się w akcję tajnych kursów nauczania historii i literatury polskiej, kierowanych przez historyka Aleksandra Zdanowicza. Na kursach Stanisław Moniuszko uczył muzyki, Adam Szemesz rysunku, a Elwiro Andriolli malarstwa.

Manifestacje patriotyczne, nieustanne represje, zesłania, konfiskaty majątków, komitety spiskowe tworzyły klimat ówczesnego życia środowiska wileńskiego.

Rys. 11
Widok ogólny Wilna, rys. Andriolli.

1863 – w marcu Andriolli dowodził 70-cio osobowym oddziałem ochotników, powstańców.

Zgodnie z rozkazem Andriolli przyprowadził pod swoją komendą oddział posiłkowy młodemu dowódcy - Ludwikowi Narbuttowi. W oddziale Narbutta walczył do 5 maja 1863, do dnia bohaterskiej śmierci dowódcy.

1863 – po klęsce powstania styczniowego, Andriolli ukrywał się pod nazwiskiem Malinowski, a następnie Brzozowski, a w październiku został aresztowany w Petersburgu.

1864 – dnia 1 lutego, „po południu, w czasie przechadzki ogólnej, pod okiem straży” Andriolli uciekł z carskiego więzienia, a następnie przez Wilno, Rygę i Kopenhagę dotarł do Londynu, a stamtąd w czerwcu dotarł do Paryża.

1866 – latem Andriolli, jako emisariusz Komitetu Emigracji Polski, wyjechał z Paryża. Przez Szwajcarię, Niemcy, Austrię, a następnie drogą morską przez Morze Jońskie, Ateny i wybrzeże bałkańskie dotarł do Konstantynopola.

W tym czasie w Konstantynopolu grupa polskich emigrantów ciągle rosła. Andriolli spotkał się z doktorem Tadeuszem Oksza-Orzechowskim, z wykształcenia lekarzem, ajentem dyplomatycznym Rządu Narodowego, będącym również agentem wywiadu tureckiego oraz osobą prowadzącą Polskie Biuro Korespondencyjne.

1866 – z Konstantynopola Andriolli wyruszył przez Morze Czarne na Krym, do Odessy, z której przez Mołdawię dotarł na Podole. Tam został zdradzony przez przemytnika, który transportował go do Chocimia. Andriolli i jego towarzysz podróży zostali uwięzieni w twierdzy chocimskiej. Przy próbie ucieczki Andriolli został schwytany, skatowany i wysłany do Wilna gdzie czekał na niego wyrok za udział w powstaniu styczniowym.

1867 – w maju manifest carski w sprawie osób biorących udział w powstaniu głosił złagodzenie kar. Przebywający w więzieniu Andriolli, ujawnił władzom carskim swoje prawdziwe nazwisko.

1868 – w lipcu zapadł wyrok. Andriolli został oskarżony o:

„zbrojny udział w powstaniu, pełnienie obowiązków komisarza władz rewolucyjnych na gubernię kowieńską, wreszcie przedzieranie się nielegalne do kraju w roli emisariusza”. Postanowiono „przestępcę politycznego Elwira Andriolli pozbawić wszelkich praw i wysłać na roboty katorżne na przeciąg lat 15”.

Rys. 17
Widok Wiatki, fot. z końca XIX wieku.

1868 – we wrześniu Andriolli dotarł do Wiatki /dzisiejszego Kirowa/, a wcześniej wyrok sądu wojennego z piętnastu lat katorgi i pozbawienia praw, został zamieniony na zesłanie w głąb Rosji.

W czasie zesłania, w Wiatce i powiecie, Andriolli „odnowił prawie wszystkie cerkwie /…/,we dwa lata, które przebył w tym mieście, namalował bardzo dużo i pozostawił po sobie niezatarte wspomnienie jako człowiek olbrzymiej pracy”. Andriolli posyłał również swoje rysunki do Warszawy.

1871 – w sierpniu, po ułaskawiającym manifeście carskim, Andriolli otrzymał dokument zdejmujący z niego nadzór policyjny i zezwalający na wyjazd do Warszawy.